عوامل مؤثر بر توليد صنايع با فناوري برتر در اقتصاد دانشمحور تاريخ دريافت: 91/09/13 تاريخ پذيرش: 91/12/06 )رهيافت Panel Data به روش )GLS استاديار بخش اقتصاد - دانشگاه شيراز rshahnazi2004@yahoo.com چکیده صنايع و خدمات با فناوري برتر به عنوان بخش محوري اقتصادهاي دانشمحور محسوب شده و يکي از اصليترين شاخصهاي سنجش درجه دانشمحور شدن يک اقتصاد ميباشند. در اين تحقيق سعي شده تا مباني و شاخصهاي صنايع با فناوري برتر معرفي شده و تأثير متغيرهاي پايهاي اقتصاد دانشمحور يعني فناوري اطالعات و ارتباطات هزينههاي تحقيق و توسعه و آموزش بر توليد صنايع با فناوري برتر بررسي و تحليل شود. جهت آزمون تأثير متغيرهاي پايهاي اقتصاد دانشمحور بر توسعه صنايع با فناوري برتر با توجه به چارچوب اليههاي اقتصاد دانشمحور يک مدل کاب داگالس طراحي شده است. اين مدل براي 48 کشور جهان طي سالهاي 2000-2007 با استفاده از رهيافت 1 Panel Data به روش 2 GLS برآورد شده است. نتايج بخش تجزيه و تحليل مقاله بيانگر اثرات مثبت و معنادار فناوري اطالعات و ارتباطات هزينههاي تحقيق و توسعه بر صنايع با فناوري برتر و تأثير مثبت ولي در سطح اطمينان کمتر آموزش بر صنايع با فناوري برتر است. همچنين از آنجا كه مدل مورد بررسي به صورت لگاريتمي است ضرايب هر يك از متغيرها بيانگر کشش توليد صنايع با فناوري باال به متغيرهاي مستقل است که نتايج برآورد شده براي کششها نشان ميدهد افزايش يك درصد هزينههاي تحقيق و توسعه هزينههاي فناوري اطالعات و ارتباطات و آموزش به ترتيب موجب 0/68 0/48 و 0/29 درصد افزايش در توليد صنايع با فناوري برتر ميشود. واژگان كليدي صنايع با فناوري برتر فناوري اطالعات و ارتباطات تحقيق و توسعه آموزش اقتصاد دانشمحور. مقدمه يکي از وجوه تمايز بين اقتصاد دانشمحور و اقتصاد توليدمحور در نوع و سهم صنايع و خدمات - بر اساس دانشبري و فناوري- آنهاست. سهم صنايع و خدمات با فناوري برتر در هر اقتصاد يکي از شاخصهاي سنجش درجه نيل به اقتصاد دانشمحور ميباشد. صنايع و خدمات در اقتصاد دانش محور تفاوت اساسي و پايهاي از نظر روش توليد مواد اوليه نوع نيروي کار مکان و زمان مورد نياز براي توليد روش ارزشگذاري محصوالت و غيره با صنايع و خدمات توليد شده در اقتصاد توليدمحور دارد. اقتصاد دانشمحور از طريق افزايش سهم دانش در توليد کاالها و خدمات نظام توليد را دگرگون ميکند و سهم عمده ارزش افزوده را از صنايع و خدمات دانشمحور به دست ميآورد. در اين فرايند توليد دانش توزيع و مصرف آن نقش مهمي در اقتصاد ايفا ميکنند. در اقتصاد مبتني بر دانش خدمات و صنايع داراي فناوري برتر نقش کليدي دارند چرا که ابزاري براي برتري فناورانه ايجاد مزيتهاي رقابتي و تداوم آن و افزايش بهرهوري به شمار ميرود. اين صنايع داراي سهمي فزاينده در توليدات اقتصادهاي دانشمحور بوده و سهم صنايع با فناوري پايين و صنايع مبتني بر منابع طبيعي و مواد اوليه در اين اقتصادها کاسته شده است. کاهش سهم بخشهاي با فناوري پايين در نتيجه استفاده گسترده از فناوري منتشر شده از صنايع و خدمات با فناوري برتر است. فناوري برتر منشأ رشد پايدار صادرات و زمينهساز تحوالت پايدار فناورانه و افزايش رشد اقتصادي ميباشد ]1[. اقتصاد دانشمحور و ويژگيهاي اصلي آن از نظر OECD اقتصاد دانشمحور اقتصادي.2 Generalized Least Squares 2 حاوی اطالعاتی در زمان و مکان است که شامل N مؤلفه در 1- دادههای تابلویی Data( )Panel شامل مشاهداتی T دوره زمانی میباشد. برای چندین بخش )کشور استان خانوار بنگاه و...( در طی زمانهای مختلف است. به عبارتی یک مدل دادههای تابلویی
1391 زمستان 33 شماره نهم سال رشد مراکز و پارکها تخصصي فصلنامه 3... و توزيع توليد اساس بر مستقيما که است باشد گرفته قرار اطالعات و دانش مصرف اصلي محرک دانش دانش اقتصاد در ]2[. رشته تمامي در اشتغال و ثروت ايجاد رشد اقتصاد تعريف اين اساس بر است. فعاليتها محدودي تعداد به بستگي تنها دانشمحور در بلکه نيست برتر فناوري بر مبتني صنايع به اقتصادي فعاليتهاي کليه اقتصاد نوع اين مثال عنوان به است. متکي دانش بر شکلي بر کامال کشاورزي و معدن نظير فعاليتهايي و مييابند تحول و تغيير فناورانه تحوالت پايه ذکر قابل ميکنند. پيروي آنها محصوالت از مورد دانش برتر فناوري با صنايع در که است از تنها دانشمحور اقتصاد ساختن براي نياز فرهنگي دانش و نيست محض فناوري نوع ]3[. ميگيرد بر در نيز را مديريتي و اجتماعي اقتصادي ساختارهاي دانشمحور اقتصاد در تغيير فناوري و دانش تحوالت با متناسب و توزيع توليد با مرتبط بخشهاي و ميکند توسعه و تحقيق يعني دانش و اطالعات مصرف و سختافزاري از اعم فناوري توليد و آموزش حالي در مييابد. بيشتري اهميت نرمافزاري مصرف و توزيع توليد با مرتبط بخشهاي که تدريج به فيزيکي سرمايه نيز و اوليه مواد در ميدهند. دست از را خود نسبي اهميت توليد از توجهي قابل سهم دانشمحور اقتصاد بر مبتني فعاليتهاي رشته از داخلي ناخالص و برتر فناوري با صنايع مانند دانشبر و دانش دانشمحور تجاري و مالي خدمات و متوسط و کار نظير سنتي عوامل از بيش دانش است بسياري ارزش و ميشود توليد موجب سرمايه نه زيستي فناوري و نرمافزاري شرکتهاي از و ]10[ ]9[ ]8[ ]7[ ]6[ به توجه با دستهبندی اين 1- است. شده ارائه محقق توسط ]11[ )GLS روش به Panel Data )رهيافت دانشمحور اقتصاد در برتر فناوري با صنايع توليد بر مؤثر عوامل شهنازي روحاله از ناشي بلکه آنان فيزيکي داراييهاي از ناشي و دانش يعني آنها ملموس غير سرمايههاي ]4[. آنهاست علمي امتيازات و مجوزها و زيرساختها داراي دانشمحور اقتصاد ويژگيهايي ميباشد خود خاص ويژگيهاي اقتصاد تحقق و شکلگيري اصلي عامل که اقتصاد ويژگيهاي ميباشند. دانشمحور مشخص شکل 1 در که همانطور را دانشمحور طبقهبندي اصلي اليه چهار در ميتوان شده آموزش شامل اوليه و زيرساختي اليه کرد. هزينههاي و ارتباطات و اطالعات فناوري محققان دوم اليه در ميباشد. توسعه و تحقيق آموزش هزينههاي که دارند قرار تکنسينها و هزينههاي و شده انجام آنها آموزش جهت و اطالعات فناوريهاي و توسعه و تحقيق براي تکنسينها و محققان اين را ارتباطات کار نتيجه که ميگيرند کار به تحقيقات دانشمحور اقتصاد ويژگيهاي سوم اليه آنها نشده منتشر تحقيقات علمي مقاالت يعني و تحقيقات نتيجه ميباشد. اختراعات و اقتصاد چهارم اليه در شده انجام اختراعات بر مبتني خدمات و صنايع يعني دانشمحور. 1 ميشود متبلور دانش دانشمحور اقتصاد اليههاي چارچوب 1- شکل دانشمحور صنايع براي گسترده شکل به فناوري و دانش رشد و مختلف صنايع رقابتپذيري و رشد حقيقت در ميباشد. مهم ملي اقتصاد کلي به بستگي فزايندهاي شکل به اقتصادي رشد دانشمحور داراييهاي ساير و فناوري دانش و توسعهيافته کشورهاي سياستمداران دارد. پرورش جذب براي تالش در توسعه حال در ]5[. هستند دانشمحور شرکتهاي حفظ و و فعاليتها بودن محور دانش تعريف رويكردهاي با صنايع دانشبري شاخصهاي 2 بک نظر از است. گرفته انجام مختلفي سهم دانش بر مبتني صنايع در )1992( نيروي و علمي صنايع فني مهندسي صنايع مديريتي سطوح در ويژه به متخصص کار از استفاده رويکرد اين در مييابد. افزايش قرار اولويت در دانش توليد به نسبت دانش نيروي سهم )1996( 3 هاز و لي ميگيرد. بر مبتني اقتصاد در را باال تخصص با انساني انساني )نيروي ميدهند قرار توجه مورد دانش نيز رويکرد اين دانشگاهي(. معتبر مدارک با دانش بر مبتني صنايع در را دانش از استفاده که انتقادي ميدهد. قرار ارزيابي و تحليل مورد انساني نيروي سهم دارد وجود رويکرد اين در 2. Beck 3. Lee & Has
متخصص در بخشهاي خدماتي است که سهم شاغالن جوان و متخصص در آنها قابل توجه است. در اين راستا لي و هاز )1996( شدت دانشبري صنايع و فعاليتها را با معيارهاي ديگر و بر اساس هزينههاي تحقيق و توسعه و سرمايه انساني مورد تأکيد قرار ميدهند. سهم هزينههاي تحقيق و توسعه به عنوان عامل نوآوري سهم افراد شاغل در تحقيق و توسعه نسبت به سطح کل شاغالن و سهم شاغالن حرفهاي در کل شاغالن تحقيق و توسعه به عنوان سه شاخص ارزيابي فعاليتهاي مبتني بر دانش محسوب ميشوند. در مورد سرمايه انساني سهم کارگران متخصص به کل شاغالن و نسبت شاغالن علمي و مهندسي در کل شاغالن معيارهاي ارزيابي سرمايه انساني در اين دسته از صنايع و خدمات قلمداد ميشوند. اکثر شاخصهاي مرتبط با ويژگيهاي صنايع فناور صنايع با فناوري برتر را داراي دو خصوصيت عمده شامل: استفاده گسترده از نيروي انساني با مهارت فني باال و استفاده از دانشمندان و مهندسان و باال بودن سطح مخارج تحقيق و توسعه ميدانند ]12[. عالوه بر اين بازدهي عمومي قابل توجه هزينههاي تحقيق و توسعه )نسبت به بازدهي خصوصي آن( از موضوعات مهمي است که در دانشبري توليدات و کارايي نظام تحقيق و 1 توسعه مورد تأکيد قرار گرفته است. نديري )1993( نشان داده در اقتصاد آمريکا بازدهي اختراعات بين 20 الي 30 درصد در سال 1993 ميباشد. در صورتي که بازدهي اجتماعي آن نزديک به 50 درصد است. اين رقم را گوتو و سوزاکي )1989( 2 در ژاپن در سال 1989 به ترتيب 26 و 80 درصد ذکر ميکنند. شيرر 3 بازدهي خصوصي آن را در سال 1982 و 1984 براي آمريکا بين 29 تا 43 و بازدهي اجتماعي آن را 64 تا 147 درصد برآورده کرده است. محاسبه بازدهي هزينههاي تحقيق و توسعه در بخش خدمات به سادگي ساير بخشها نيست و گاهي نيز ناممكن است. صنايع و خدمات دانشبر از عوامل اصلي تحول ساختاري در اقتصادهاي توسعه يافتهاند به گونهاي که آثار اين تحول به سرعت وارد فرايندهاي اجتماعي ميشود. انتظار ميرود که در فرايند توسعه سهم صنايع با فناوري سطح پايين کاهش و سهم صنايع داراي فناوري متوسط و برتر افزايش يابد. همان گونه كه در مباحث بعدي مشخص خواهد شد با توجه به شاخصهاي ارائه شده صنايع و خدمات در گونهها و طبقات مختلف تقسيمبندي ميشوند ولي اين تقسيمبندي لزوما به معناي تمايز واقعي اين صنايع و خدمات نيست. ممکن است در کشوري يک صنعت واقعا داراي درجه بااليي از دانشبري باشد در حالي كه همين صنعت در کشور ديگر اينگونه نباشد. مثال ممكن است کشوري صادرکننده دانش و فناوري در يک صنعت خاص باشد اما اين صنعت در تقسيمبندي صنايع داراي رتبه پايين دانشبري باشد. صنايع و خدمات با دانشبري پايين نيز دانشبرند )مثل صنايع چوب(. دانش موجود در صنايع با فناوري پايين از صنايع با فناوري برتر وارد شده و مصرف ميشود )مثل ماشينهاي ابزار(. ولي در صنعتي مثل صنايع دارويي دانش آن در همان صنعت يا صنايع نزديک و مشابه توليد و مصرف ميشود. در چنين صنعتي دانش توليد شده- عالوه بر اينکه در ساير صنايع استفاده ميشود- عمدتا در همان صنعت استفاده ميشود و لذا ارزش افزوده اين نوع دانش دقيقا در صنعت مبدأ قابل پيگيري است. از اين رو انحصار دانش و فناوري در اين صنايع در خدمت همان صنعت است. بنابراين توجه به اين نکته در بخش بعد -که صنايع و خدمات تقسيمبندي ميشوند - ضروري است.در بخش بعد تقسيمبندي عملياتي صنايع و خدمات بر اساس ميزان دانشبري آنها ارائه ميگردد. 4 تقسيمبندي صنايع از لحاظ درجه فناوري پس از جنگ جهاني دوم تجارت بينالملل به سرعت افزايش يافت و رقابتپذيري بينالمللي در اولويت دولتهاي مختلف به ويژه دولتهاي توسعهيافته قرار گرفت. اين شرايط زمينهساز ايجاد و معرفي شاخصهاي مختلف جهت شناسايي قدرت رقابتپذيري تجاري کشورها شد. يک شاخص بسيار متداول جهت نشان دادن درجه پيشرفت و قدرت رقابت محصوالت يک کشور شاخص سهم صنايع با فناوري برتر از توليد و صادرات آن کشور ميباشد. از آنجا که اين صنايع اغلب با نوآوري و ابداع همراه هستند قدرت رقابتپذيري بااليي در تجارت دارند. ]1[ بنياد ملي علوم )NSF( 5 امريکا صنايع با فناوري برتر را داراي سه مشخصه زير ميداند: ]13[ 1- شرکتهاي با فناوري برتر جهت حفظ سهم بازار به ابداعات و توليدات جديد روي ميآورند و سعي در افزايش کارايي دارند. 1. Nadiri 2. Goto and Suzuki 3. Shirer 4- بين فناوري محصول و فناوري فرايند توليد محصول تفاوت وجود دارد. عمده مطالب مورد اشاره در اين قسمت متوجه مباحث فناوري محصول است. فرايندهاي توليد مي توانند داراي فناوري باال و پيچيده باشند ولي محصول آنها لزوما فناوري بااليي نداشته باشد نظير کشاورزي مدرن که از فرآيند توليد دانش بر سود مي برد ولي محصوالت آن داراي فناوري باال نيستند يا استخراج نفت. 5-National Science Fundation 4
5... 2- تحقيق و توسعه صنعتي در صنايع با فناوري برتر از راه ايجاد فناوري جديد موجب توليدات جديد و بهبود فرايندهاي توليد کارايي بيشتر و خلق مشاغل با دستمزد باال بر بخش بازرگاني خارجي اثر ميگذارد. 3- شرکتهاي با فناوري برتر توليدات با ارزش افزوده باال را توسعه ميدهند و در نتيجه با افزايش قدرت رقابتپذيري خود در بازارهاي خارجي موفقترند. بر همين اساس درجهبندي صنايع )منظور محصوالت صنايع( معموال بر اساس نسبت مخارج ناخالص تحقيق و توسعه به توليد ناخالص داخلي انجام ميگيرد به گونهاي که صنايعي که اين شاخص در آنها باالتر از حد متوسط است در رديف صنايع با فناوري برتر طبقهبندي ميشوند. سادهترين شاخص صنايع با فناوري برتر از تقسيم مخارج تحقيق و توسعه بر کل توليد صنعت مربوطه به دست ميآيد. با توجه به اين نسبت صنايع در ردههاي مختلف فناوري طبقهبندي ميشوند. معرفي و برآورد اين شاخص به دهه 1930 بر ميگردد. در آن زمان از نسبت مخارج تحقيق و توسعه به فروش استفاده ميشد. براي اولين بار اين شاخص در سال 1933 توسط انجمن تحقيقات ملي امريکا )NRC( براي کشورهاي صنعتي تعريف شد. با توجه به اين نسبت صنايع به چهار طبقه تقسيم شدند ]13[: - صنايعي که نسبت مخارج تحقيق و توسعه به فروش براي آنها باالي 10 درصد است - صنايعي که نسبت مخارج تحقيق و توسعه به فروش براي آنها 5 تا 10 درصد است جدول 1 - تقسيمبندي اوليه صنايع بر اساس سطوح مختلف فناوري ]13[ OECD جدول 2 - تقسيمبندي صنايع بر اساس سطوح مختلف فناوري ]14[ OECD - صنايعي که نسبت مخارج تحقيق و توسعه به فروش براي آنها 1 تا 5 درصد است - صنايعي که نسبت مخارج تحقيق و توسعه به فروش براي آنها زير يک درصد است. در صنايعي که سهم شدت مخارج تحقيق و توسعه آنها باالست لزوما ساختار عوامل توليد آنها هم متفاوت از ساير صنايع است و لذا سهم شدت مخارج تحقيق و توسعه نماگر و تلخيص کننده اطالعات زيادي است. در اين طبقهبندي فعاليتهاي مبتني بر منابع طبيعي معموال ميزان کمتري از فروش را به تحقيقات اختصاص ميدهند و شرکتهايي که توليدشان خصوصيات صنعتي داشت هزينه بيشتري براي تحقيقات ميپرداختند. جدول 1 تقسيمبنديهاي اوليه از صنايع بر اساس درجه فناوري را در سه طبقه نشان ميدهد. سازمان همکاري اقتصادي و توسعه )OECD( تقسيمبندي صنايع را از لحاظ درجه فناوري در اواسط دهه نود ميالدي تغيير داده و آن را گسترش داد به گونهاي که صنايع به جاي سه طبقه سال 1986 در چهار طبقه صنايع با فناوري برتر صنايع با فناوري باالتر از متوسط 1 صنايع با فناوري پايينتر از متوسط 2 و صنايع با فناوري پايين 3 تقسيم شد. نوع و اجزاء اين تقسيمبندي متناظر با تقسيمبندي بينالمللي صنايع و خدمات در جدول 2 ارائه شده است. مبناي تقسيمبندي فناوري صنايع از ديدگاه 1. Medium High Technology 2. Medium Low Technology 3. Low Technology
OECD نسبت هزينههاي تحقيق و توسعه به ارزش افزوده و نيز نسبت اين هزينهها به توليد ميباشد. در صنايع با فناوري پايين درصد مخارج R&D به توليد حدود 0/4 درصد و درصد مخارج R&D به ارزش افزوده يک درصد است. در صنايع با فناوري متوسط به پايين درصد مخارج R&D به توليد حدود 0/8 درصد و درصد به ارزش افزوده حدود 3 درصد ميباشد. در صنايع با فناوري متوسط به باال درصد مخارج R&D به توليد حدود 3 درصد و اين نسبت به ارزش افزوده حدود 10 درصد ميباشد. در صنايع با فناوري برتر درصد مخارج R&D به توليد حدود 10 درصد و اين درصد به ارزش افزوده حدود 30 درصد ميباشد ]14[. دانشبري خدمات مختلف نيز با هم متفاوت است. OECD بخشهاي زير را در رديف خدمات دانشمحور قرار داده است: خدمات بهداشت و سالمتي خدمات تجاري و مالي خدمات تجارت الکترونيک خدمات آموزشي خدمات گردشگري و خدمات فناوري اطالعاتي و خدمات ارتباطي ]2[. اين خدمات به اضافه صنايع با فناوري برتر و باالتر از متوسط به اضافه فناوريهاي نو نظير ريزفناوري 1 و فناوري زيستي 2 در دسته صنايع و خدمات دانشمحور قرار ميگيرند. صنايع با فناوري برتر مبتني بر فعاليتهاي فکري و مهارتي باال ميباشند. تغييرات سريع فناوري از مشخصات بارز اين صنايع ميباشد و نوآوري هسته اصلي قدرت ارزشزايي اين صنايع را تشکيل ميدهد بنابراين داراي ارزش شکل 2- ارزش افزوده کل صنايع دانشمحور براي کشورهاي توسعهيافته و در حال توسعه: 1995 تا ]5[ 2010 شکل 3- سهم ارزش افزوده صنايع دانشمحور از )2010-1995( GDP ]5[ افزوده بااليي هستند. رشد سريع اين صنايع در دنيا به علت افزايش نيازمندي ساير صنايع به آنها ميباشد. به عبارت ديگر هر صنعتي که بخواهد رقابتپذير باشد ناگزير است از اين صنايع در فرايند توليدي خود )به منظور افزايش بهرهوري و توسعه نوآوري( و همچنين از محصوالت آن )براي افزايش کارايي و کاهش هزينهها( استفاده نمايد. بنابراين توسعه صنايع مبتني بر فناوري پيشرفته گسترش کاربرد اين صنايع در بخشهاي مختلف صنعت را نيز شامل ميگردد و اين صنايع را نميتوان در عرض ساير بخشهاي صنعت همانند فوالدسازي نساجي صنايع خودرو و غيره قرار داد. 3 وضعيت موجود صنايع دانشمحور و فناوريمحور در اقتصاد جهان امروزه صنايع دانشمحور و فناوريمحور يکي از عناصر اصلي اقتصاد جهاني بوده و نشانگر سهم فزاينده بيشتر کشورهاي جهان از کل فعاليتهاي اقتصادي ميباشد. همانطور که در شکل 2 نشان داده شده است ارزش افزوده کل براي اين صنايع در سال 2010 بالغ بر 18/2 تريليون دالر ميباشد. سهم اين صنايع در سال 2010 حدود 30 درصد از محصول ناخالص داخلي کشورهاي جهان در مقايسه با سهم 27 درصدي اقتصاد جهاني کوچکتر 15 سال قبل از آن ميباشد )شکل 3(. تقريبا تمامي اين افزايش طي 1. Nano Technology 2. Bio Technology 3- براي مطالعه بیشتر به ]15[ و ]16[ مراجعه شود. 6
7... سالهاي 1995 تا 2001 رخ داده است. بيشترين سهم افزايش در صنايع دانش و فناوريمحور در اقتصاد جهاني از رشد صنايع دانشمحور در اياالت متحده اتحاديه اروپا ژاپن و چندين کشور در حال توسعه سرچشمه گرفت. مطابق شکل 4 سهم صنايع دانش و فناوريمحور از کل توليدات اقتصادي آمريکا اروپا و ژاپن طي سالهاي 1995 تا 2010 به ميزان 4 الي 7 درصد رشد داشته است که اين ميزان براي آمريکا به ميزان 40 درصد اروپا 32 درصد و ژاپن 40 درصد در سال 2010 است. اين آمار نشان ميدهد سهم خدمات تجاري دانشمحور به ويژه خدمات مالي و کسب و کار در آمريکا نسبت به اروپا و ژاپن شدت بيشتري دارند. افزايش سهم صنايع دانش و فناوريمحور در اقتصادهاي کره جنوبي و تايوان نسبت به افزايش رخ داده در صنايع خدماتي و کارخانهاي بسيار بيشتر بود )افزايش 7 الي 10 درصدي از 29 درصد تا 32 درصد(. کره جنوبي و تايوان در طول اين دوره رشد اقتصادي بسيار بااليي پيدا کرده و توسعه يافتند. در اقتصادهاي در حال توسعه نيز سهم صنايع دانش و فناوريمحور افزايش يافته است. سهم صنايع دانش و فناوريمحور در اقتصاد چين همزمان با افزايش سهم صنايع کارخانهاي با فناوري برتر و افزايش آموزش و خدمات تجاري دانشمحور از 3 درصد به 20 درصد افزايش يافت. در هندوستان و روسيه به ترتيب با افزايش در سهم خدمات دانشمحور و تجاري و عمومي سهم صنايع دانش و فناوريمحور هر کدام با افزايش 2 الي شکل 4- سهم ارزش افزوده صنايع دانش و فناوري محور از GDP کشورهاي مختلف )1995-2010( ]5[ جدول 3 - ارزش افزوده صنايع دانش و فناوري محور به تفکيک مناطق و کشورهاي مختلف )1985-2007( ]5[ 1- شامل کشورهاي هند اندونزي مالزي فيليپين سنگاپور کره جنوبي تايوان تايلند ويتنام چين و هنگ کنگ. 2- شامل کشورهاي اتريش بلژيک بلغارستان جمهوري چک دانمارک فنالند فرانسه آلمان يونان مجارستان ايرلند ايتاليا هلند لهستان پرتقال روماني اسلواکي اسپانيا سوئد و انگلستان. 3- شامل کشورهاي کامرون مصر کنيا مراکش نيجريه سنگال آفريقاي جنوبي تونس و زيمباوه. 4- شامل کشورهاي روسيه ترکيه و اوکراين. 5- شامل کشورهاي آرژانتين بوليوي برزيل شيلي کلمبيا کاستاريکا اکوادور هندوراس جامايکا مکزيک پاناما پرو اروگوئه و ونزوئال. 6- شامل کشورهاي ايران فلستين اشغالي اردن کويت و عربستان سعودي.
4 درصدي به 19 درصد و 20 درصد از توليد ناخالص داخلي رسيده است. در جدول 3 ارزش افزوده صنايع دانش و فناوريمحور طي دوره 1985 تا 2007 به تفکيک مناطق و کشورهاي مختلف ارائه شده است. اطالعات نشان ميدهد در کل جهان طي دوره مورد بررسي ارزش افزوده صنايع دانش و فناوري محور 447 درصد در 11 کشور شرق آسيا 834 درصد اروپا 554 درصد آفريقا 281 درصد امريکاي التين 465 درصد و خاورميانه 289 درصد رشد داشته است. رشد ارزش افزوده صنايع دانش و فناوريمحور در ايران از رشد جهاني بيشتر بوده و طي دوره مورد بررسي 713 درصد رشد دارد. همچنين اطالعات نشان ميدهد رشد صنايع دانش و فناوريمحور در ايران از متوسط اروپا آفريقا و آمريکاي التين بيشتر است. در بين مناطق مورد بررسي رشد ايران از متوسط 11 کشور آسيايي )شامل هند اندونزي مالزي فيليپين سنگاپور کرهجنوبي تايوان تايلند ويتنام چين و هنگ کنگ( و سه کشور اروپاي مرکزي )شامل روسيه ترکيه و اوکراين( کمتر است. در صنايع کارخانهاي با فناوري برتر اياالت متحده با 390 ميليارد دالر ارزش افزوده در سال 2010 داراي بيشترين مجموعه صنايع کارخانهاي با فناوري برتر ميباشد )شکل 5( و اروپا و چين به ترتيب با 270 و 260 ميليارد دالر ارزش افزوده در رتبههاي بعدي قرار دارند. هشت کشور آسياي جنوب شرقي و ژاپن هر کدام داراي محصول کارخانهاي با فناوري بااليي در حدود 175 ميليارد دالر ميباشند. شکل 5- ارزش افزوده صنايع کارخانهاي با فناوري باال براي کشورهاي منتخب )1995 2010( ]5[ شش صنعت کارخانهاي با فناوري باال داراي ارزش افزوده نامتناسبي ميباشند. بيشترين مقدار 346 ميليارد دالر مربوط به صنايع دارويي و پزشکي است که 25 درصد کل جهاني را در سال 2010 شامل شد. ساير صنايع به ترتيب شبهرساناها 312 ميليارد دالر و 22 درصد تجهيزات اندازهگيري و علمي 275 ميليارد دالر و 20 درصد تجهيزات ارتباطاتي 200 ميليارد دالر 14 درصد هواپيما و فضاپيما 137 ميليارد دالر 10 درصد و صنايع کامپيوتر 127 ميليارد دالر 9 درصد ميباشند ]5[. مطالعات انجام شده داربي ليو و زوکر )1999( 1 در بررسي عوامل مؤثر بر موفقيت بنگاهها و صنايع با فناوري باال دريافتند که تأثير سرمايه فکري و نيروي انساني ماهر در اين بنگاهها بسيار مهمتر از سرمايه فيزيکي است. آنها معتقدند بنگاههاي با فناوري باال بر پايه فکري بهترين دانشمندان بنا شدهاند ]17[. ونگ ليم پيارت )2006( 2 با بررسي عوامل موفقيت دره سيليكون 3 به عنوان مركز اقتصاد اينترنت و يك منطقه فناوري برتر )كه توسعه فناوري اطالعات و ارتباطات از آنجا شروع و به دنيا عرضه شد( بيان ميکند که سرعت گرفتن توسعه در سيليکون ولي با کارآفريناني که براي خلق موفقيت در شرکتهايشان ريسکهاي فني و حرفهاي زيادي کردند آغاز شد. آنها معتقدند انتقال دگرگوني و تحول اقتصادي در سراسر تاريخ سيليکون ولي نتيجه و دستاورد کارآفرينان و سرمايههاي مخاطرهپذير بوده و از طرفي رشد و پيشرفت ساز و کارهاي حرکت توسعه 1. Darby, Liu & Zucker 2. Wonglimpiyarat 3. Silicon Valley 8
1391 زمستان 33 شماره نهم سال رشد مراکز و پارکها تخصصي فصلنامه 9... شبکهاي مديريت يک بر مبتني ولي سيليکون سرمايههاي کارآفرينان شبکههاي شامل: )براي محققان و دانشمندان مخاطرهپذير نوآوريهاي و ابداعات به ايدهها ترجمه خصوصي توسعه و تحقيق مخارج تجاري( و اطالعات فناوري گستردگي و دولتي و سيليکون در الکترونيک تجارت و ارتباطات ]18[. ميباشد ولي با )2004( چياه و چاکرابارتي راماسامي ولي سيلكون موفقيت اصلي عوامل بررسي با صنايع زمينه در علمي پاركهاي ساير و نقش 1- شامل: را عوامل اين برتر فناوري 3- )انكوباتورها( رشد مراكز 2- دانشگاهها زير 4- دولت 3- توسعه و تحقيق مراكز فناوري ساختهاي زير )شامل ساختها زيرساختهاي ساير و ارتباطات و اطالعات )و انساني سرمايه 5- نهادي( و فيزيکي بررسي در آنها ميدانند. انساني( استعدادهاي چند کريدور موفقيت جهت الزم عوامل فناوري با صنايع زمينه در 1 مالزي رسانهاي نيروي آموزش که ميرسند نتيجه بدين برتر زيرساختهاي و توسعه و تحقيق ماهر انساني مهمترين جمله از ارتباطات و اطالعات فناوري ميباشند. عوامل مدل تصريح اقتصاد ويژگيهاي معرفي قسمت در با خدمات و صنايع كه شد بيان دانشمحور نهايي دستاورد و حلقه آخرين باال فناوري در که ميشود محسوب دانشمحور اقتصاد بيان اليههاي به توجه با شد. ارائه 1 شکل محققان تعداد دانشمحور اقتصاد شده )GLS روش به Panel Data )رهيافت دانشمحور اقتصاد در برتر فناوري با صنايع توليد بر مؤثر عوامل شهنازي روحاله و اطالعات فناوري از تابعي تكنسينها و و توسعه و تحقيق هزينههاي ارتباطات عبارتي: به است آموزشي هزينههاي )1( )RES=f(ICT, R&D, EDU )2( )TEC=f(ICT, R&D, EDU بيانگر تئوريک لحاظ از )2( و )1( معادالت شده صرف هزينههاي که است واقعيت اين فناوري و توسعه و تحقيق آموزش براي باال صرف زيادي حد تا ارتباطات و اطالعات ميشود جامعه تجربه و دانش سطح رفتن و محققان تعداد در سطح ارتقاي اين که و )4( )3( معادالت مييابد. نمود تکنسينها جامعه واقعيت اين بيانگر تئوريک لحاظ از )5( در تكنسينها و محققان كار حاصل که است و نشده منتشر تحقيقات و اختراعات مقاالت اغلب ميدهد نشان و مييابد تبلور محرمانه در جامعه ICT و R&D آموزشي هزينههاي به منجر فاصله يک با دانشمحور جامعه يک يکسري انجام و اختراعات ثبت مقاالت چاپ ميشود. محرمانه تحقيقات )3( )STJ=f(RES, TEC )4( )PAT=f(RES, TEC )5( )SRE=f(RES, TEC که است واقعيت اين بيانگر )6( معادله و علمي تحقيقات و مقاالت شده تجاري نتيجه به منجر دانشمحور اقتصاد يک در اختراعات صنايع و ميشود دانشبر خدمات و کاال توليد نهايي دستاورد عنوان به دانش بر مبتني تحقيقات مقاالت يافته تبلور دانش اقتصاد سطوح تمام نهايي نتيجه و بوده اختراعات و ميشود. محسوب دانش اقتصاد )6( )Hi-tech= f(stj, PAT, SRE معادله )6( در )5( و )4( )3( جايگذاري با ميشود. حاصل )7( )7( )Hi-tech= f(res, TEC )8( معادله )7( در )2( و )1( جايگذاري با ميشود. حاصل )8( )Hi-tech= f(ict, R&D, EDU باال فناوري با صنايع توليد ميزان بنابراين و اطالعات فناوري هزينههاي مقدار از تابعي است. آموزش و توسعه و تحقيق ارتباطات کاب- صورت به استفاده مورد توليد تابع )9( معادله است. شده گرفته نظر در داگالسي )9( ميباشد. توليد تابع بيانگر Hitech = A α β θ ( ICT ) ( R & D) ( EDU ) دو از Ln گرفتن از پس معادله فرمسنجي ميشود: )10( معادله )9( معادله طرف )10( دست به مدل اينکه به توجه با است ذکر قابل از يک هر است لگاريتمي صورت به آمده کشش بيانگر متغيرها از يک هر ضرايب متغير آن نسبت باال فناوري با صنايع توليدات به کششهاي معادله 4 جدول در و است است. شده ارائه مدل از آمده دست مدل برآورد که جهان کشور 48 براي شده تصريح مدل وجود آنها براي تحقيق اين نياز مورد اطالعات ناقص کشورها ساير براي )اطالعات داشت برآورد 2000-2007 هاي سال طي بود.( ]19[ ]5[ از موردنياز دادههاي كه است شده است. شده استخراج ]20[ و از بررسي مورد کشور 48 اينکه به توجه با 1. Multimedia Super Corridor
لحاظ اقتصادي ناهمگن بودند و در بين آنها هم کشورهاي توسعهيافته و هم در حال توسعه وجود داشت از روش اثرات تصادفي 1 در Panel Data استفاده شده است. همچنين با توجه به اينکه تخمين زنندههاي OLS معمولي در شرايطي که تغييرپذيري قابل مالحظهاي در آمارها وجود دارد نميتوانند بهترين باشند. به عبارتي اگر ناهمساني واريانس در دادهها وجود داشته باشد روش ايدهآل تخمين روشي است که براي مشاهدات با تغييرپذيري بيشتر وزن کمتري نسبت به مشاهدات با تغيير پذيري کمتر قائل شود. متأسفانه روش OLS معمولي از اين رويه پيروي نکرده و وزن و اهميت مساوي به هر يک از مشاهدات ميدهد در حالي که روش حداقل مربعات تعميم يافته )GLS( تفاوتها را دقيقا مورد توجه قرار داده و قادر است تخمينزني ارائه دهد که BLUE باشد. با توجه به اينکه مشکل ناهمساني واريانس در داده هاي مقطعي متداول تر از داده هاي سري هاي زماني است و اين تحقيق 48 کشور توسعه يافته و در حال توسعه جهان را مورد بررسي قرار مي دهد که معموال داراي تفاوت هاي زيادي درتمامي زمينه هاي اقتصادي سياسي اجتماعي و فرهنگي هستند از اين رو ناهمساني زيادي بين داده هاي اين کشورها وجود دارد. که براي برطرف شدن مشکل تخمين زنندهها از روش GLS در اين تحقيق استفاده شده است. نتايج برآورد که در جدول 5 ارائه گرديد نشان ميدهد هزينههاي تحقيق و توسعه فناوري اطالعات و ارتباطات و آموزش داراي اثرات مثبت و معنادار بر توليد صنايع با فناوري برتر هستند. با توجه به اين كه مدل مورد بررسي به صورت لگاريتمي است و در رابطه )10( و جدول 4 مشخص است ضرايب هر يك از متغيرها بيانگر کشش توليد صنايع با فناوري باال به هزينههاي فناوري اطالعات و ارتباطات هزينههاي تحقيق و توسعه و هزينههاي آموزشي ميباشد. به عبارتي اين ضرايب نشان ميدهد به ازاء يك درصد افزايش در متغيرهاي مستقل توليد صنايع با جدول 4 - معادله کششهاي به دست آمده از مدل جدول 5- نتايج برآورد مدل جدول 6 - کششهاي به دست آمده از مدل فناوري باال چه مقدار تغيير ميكند. نتايج برآورد شده براي کششها که در جدول 6 خالصه شده نشان ميدهد افزايش يك درصد در هزينههاي فناوري اطالعات و ارتباطات سبب 0/68 درصد افزايش در توليد صنايع با فناوري برتر ميشود يک درصد افزايش در هزينههاي تحقيق و توسعه 0/48 درصد توليد صنايع با فناوري برتر را افزايش ميدهد و يک درصد افزايش هزينههاي 1. Random Effects 10
... 11 آموزشي افزايشي 0/29 درصدي در توليد صنايع با فناوري برتر در 48 کشور مورد بررسي طي سال هاي 2000-2007 را در پي داشته است. نتيجهگيري و پيشنهاد اندازه و ميزان توانمندي در صنايع دانشمحور و با فناوري برتر يک شاخص اساسي براي اقتصادهاي دانشمحور است. نظام توليد و ساختار عوامل توليد در صنايع با فناوري برتر پيچيدهترين شکل را به خود ميگيرد. محوريترين عنصر در صنايع دانشمحور تحول و دگرگوني سريع فناورانه است. هر صنعتي دانشبر است ولي با درجات متفاوت. صنايع و خدمات با دانشبري پايين نيز دانشبرند. )مثل صنايع چوب( ولي دانش موجود در اين صنعت از صنايع با دانشبري باال وارد شده و مصرف ميشود )مثل ماشينهاي ابزار(. اما در صنعتي مثل صنايع دارويي دانش آن در همان صنعت يا صنايع نزديک و مشابه توليد ميشود. در چنين صنعتي دانش توليد شده- عالوه بر اينکه در ساير صنايع استفاده ميشود- عمدتا در همان صنعت استفاده ميشود. بين فناوري محصول و فناوري فرايند توليد محصول تفاوت است. فرايندهاي توليد ميتوانند داراي فناوري باال و پيچيده باشند ولي محصول آنها لزوما فناوري بااليي نداشته باشد نظير کشاورزي مدرن که از فرايند توليد دانشمحور سود ميبرد ولي محصوالت آن داراي فناوري باال نيستند همچنين است استخراج نفت. اين تحقيق به بررسي تأثير متغيرهاي پايهاي اقتصاد دانشمحور يعني فناوري اطالعات و ارتباطات تحقيق و توسعه و آموزش بر توليد صنايع با فناوري برتر در چارچوب يک مدل طراحي شده کاب داگالس براي 48 کشور جهان طي سالهاي 2007-2000 ميپردازد. نتايج نشان دهنده اثرات مثبت و معنادار هزينههاي فناوري اطالعات و ارتباطات تحقيق و توسعه و آموزش بر صنايع با فناوري برتر است. از آنجا كه مدل مورد بررسي به صورت لگاريتمي است ضرايب هر يك از متغيرها بيانگر کشش توليد صنايع با فناوري باال به متغيرهاي مستقل است که نتايج برآورد شده براي کششها نشان ميدهد افزايش يك درصد در هزينههاي فناوري اطالعات و ارتباطات سبب 0/68 درصد يک درصد افزايش در هزينههاي تحقيق و توسعه 0/48 درصد و يک درصد افزايش هزينههاي آموزشي افزايشي 0/29 درصدي در توليد صنايع با فناوري برتر را در پي دارد. در انتها راهکارهايي جهت بهبود بستر اقتصاد دانشمحور جهت افزايش توليدات صنايع با فناوري برتر در ايران ارائه ميگردد. 1- ارتقاي سطح علمي جامعه از طريق توليد و توسعه آموزشهاي نظري وكاربردي دستيابي به اقتصاد متنوع و متكي بر منابع دانش و آگاهي سرمايه انساني و فناوري نوين جدول 7- نام کشورهاي منتخب مورد آزمون 2- تالش در جهت افزايش محققان و هزينههاي صرف شده در زمينه تحقيق و توسعه در عين توجه به ساختار فعاليتهاي تحقيق و توسعه در کشورهاي توسعه يافته 3- توانمندسازي بخش خصوصي در فعاليتهاي پژوهشي و فناوري و گسترش اطالعات و ارتباطات از طريق رقابتپذيري و بازارگرا شدن تحقيقات و بهبودكارايي و نظاممند شدن آنها 4- توسعه زير ساختهاي فناوري اطالعات و ارتباطات در عرصه ملي 5- نهادينه کردن نظام نوآوري و اختراع در فعاليتهاي مختلف اقتصادي در تمام سطوح تحصيلي با توجه به پيشرفت فناوري 6- ارتقاء فناوري در اقتصاد از طريق تعامل با اقتصاد جهاني در قالب سرمايهگذاريهاي مستقيم خارجي و سرمايهگذاري مشترك خارجي 7 -گسترش بازار محصوالت دانشمحور شفافسازي نظام مالي و اعتبارات پژوهش و فناوري از طريق نظاممند كردن امور اجرايي حذف تبعيض در فعاليتهاي تحقيقاتي رقابتپذيري فعاليتهاي تحقيقاتي از طريق مناقصه و كاربرد نتايج پژوهش در عرصه كاربردي اقتصاد.
11. Smith,K.(2002). What is the Knowledge economy? Knowledge Intensity and Distributed Knowledge Bases. http://econpapers.hhs.se 12. DeVol, Ross (1999). America s High Tech Economy: Growth, Development, and Risks for Metropolitan Areas. July. Santa Monica, CA: The Milken Institute. 13. Godin, Benoit(2004). The obsession for Competitiveness and its Impact on Statistics: the construction of High-Technology Indicators. Project on the history and sociology of S&T statistics. Working Paper No.25. 14. OECD (2003). Science, Technology and Industry Scoreboard, Paris: OECD. 15. Bunnell, Tim (2002). (Re) positioning Malaysia: high-tech networks and the multicultural rescripting of national identity. Political Geography 21, 105 124. www.politicalgeography.com 16. Zhang, Junfu (2003). High-Tech Start-Ups and Industry Dynamics in Silicon Valley. PUBLIC POLICY INSTITUTE OF CALIFORNIA. 17. Darby R.Michael., Qiao Liu & Lynne G. Zucker. Staknes and Stars: the Effect of Nitellectula Human Capital on the Level and Variability of High-Tech Firms Market Values. National Bureau of Economic Research. Working Paper 7201 http://www.nber.org/papers/w7201 18. Wonglimpiyarat, Jarunee (2006). The Dynamic Economic Engine at Silicon Valley and US Government Programmers in Nancing Innovations, Technovation Journal, Articles in Press. www.elsevier.com/locate/ technovation 19. World Bank (CD WDI2010) 20- مرکز آمار ايران "نتايج آمارگيري از فعاليتهاي تحقيق و توسعه در ايران" تهران 1388. منابع 1. Porter, M.E,(2003); Building the Microeconomic Foundations of Competitiveness in the Global Competitiveness Report 2002-2003, World Economic Forum, New Yourk: Oxfore Universiyt Press. 2. OECD (2001). Science, Technology and Industry Outlook, Paris: OECD. 3- وحيدي پريدخت "اقتصاد دانش محور و نقش تحقيق و توسعه در آن". همايش چالشها و چشماندازهاي توسعه ايران تهران اسفند ماه. 1380 4. OECD (1996). The knowledge based economy, Paris: OECD. 5. OECD (2011). Science, Technology and Industry Scoreboard, Paris: OECD. www.oecd.org/sti/scoreboard. 6. APEC Economic Committee (2001). Towards Knowledge Based Economies in APEC, APEC Secretariat. 7. Dahlman, C., & T. Anderson (2000). Korea and Knowledge- Based Economy. Making the Transition, World Bank Institute. 8. Fischer, M Manfred and Attila Varga (2001). Production of Knowledge and Geographically Mediated Spillovers from Universities A Spatial Econometric Perspective and Evidence from Austria. Paper presented at the 41st Congress of the European Regional Science Association, August 29-September 1, 2001, Zagreb, Croatia 9- عمادزاده مصطفي شهنازي روحاله و دهقان شباني زهرا "بررسي ميزان تحقق اقتصاد دانشمحور در ايران )مقايسه تطبيقي با سه کشور همسايه(" فصلنامه پژوهشهاي اقتصادي سال ششم شماره بيستم تابستان 1385. 10- عمادزاده مصطفي و شهنازي روحاله "بررسي مباني و شاخصهاي اقتصاد دانشمحور و جايگاه آن در کشورهاي منتخب در مقايسه با ايران". فصلنامه پژوهشنامه اقتصادي سال هفتم شماره چهارم )27( زمستان 1386. 12